Τα Αθεϊκά του Βόλου

Στη μνήμη του Αλέξανδρου Δελμούζου

Το 1908 η πόλη του Βόλου διένυε τον 27ο χρόνο της ως μέλους της Ελληνικής επικράτειας. Από κάθε άποψη, ήταν μία από τις πλέον σημαντικές πόλεις του νεοσύστατου Νεοελληνικού κράτους, που αν και μικρό έσφυζε από αυτοπεποίθηση και φιλοδοξίες... Ο Βόλος είχε ήδη αναδειχθεί σε μεγάλο εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο της χώρας και (το σημαντικότερο) ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι μετά από αυτό του Πειραιά. Ως συνέπεια, η Θεσσαλική μητρόπολη φιλοξενούσε μια ακμάζουσα, ανερχόμενη και δυναμική αστική τάξη, με αναφορές πέρα και έξω από τα στενά όρια του μικρού Νεολληνικού Κράτους. Μία αστική τάξη που ελάχιστα είχε να ζηλέψει από αυτή των Αθηνών και στους κόλπους της οποίας αναπτύσσονταν μια πλειάδα κοινωνικών και πολιτιστικών αντιθέσεων και διεργασιών. Με λίγα λόγια, στα πλαίσια της βαθύτατα συντηρητικής Νεοελληνικής κοινωνίας, ο Βόλος της εποχής εκείνης αποτελούσε ένα από τα λίγα ίσως παραδείγματα μιας κοινωνίας ανοιχτής σε καινούργιες ιδέες και ρεύματα τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό.

Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, το Ελληνικό Κράτος δεν προέβλεπε στη νομοθεσία του την παροχή εκπαίδευσης μέσης βαθμίδας σε κορίτσια. Το κενό αυτό το αναπλήρωνε σε μεγάλο βαθμό η ιδιωτική πρωτοβουλία, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου υπήρχε τόσο η διάθεση όσο και η οικονομική δυνατότητα για κάτι τέτοιο. Στη περίπτωση του Βόλου, την πρωτοβουλία για την εκπαίδευση των κοριτσιών είχε αναλάβει ο Δήμος Παγασών (σημείωση: την εποχή εκείνη οι δήμοι ήταν αυτοχρηματοδοτούμενοι και δεν είχαν καμία εξάρτηση, οικονομική ή άλλη από την κετρική εξουσία). Συγκεκριμένα, για καιρό ο Δήμαρχος και βιομήχανος Κωστής Γκλαβάνης αναζητούσε μία λύση στο θέμα της μέσης εκπαίδευσης των κοριτσιών-θυγατέρων των πλούσιων, αστικών οικογενειών του Βόλου. Για το λόγο αυτό, ο Γκλαβάνης δημιούργησε μια επιτροπή δημοτικών συμβούλων με κύριο συντελεστή το γιατρό Δημήτρη Σαράτση. Ο Σαράτσης, άνθρωπος με βαθιά γνώση και άτομο που θα χαρακτηρίζαμε “φιλελεύθερο διανοούμενο” ακόμα και με τα σημερινά δεδομένα, αφού μελέτησε και συμβουλεύτηκε πηγές και ειδικούς χωρίς καμία απολύτως προκατάληψη, εισηγήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1908 την ίδρυση ανώτερης σχολής θηλέων με σκοπό “την ευρυτέραν μόρφωσιν των νεανίδων και την πρακτικής αυτών κατάρτισην”. Στην τολμηρή για τα δεδομένα της εποχής εισήγηση του, ο Σαράτσης έκανε λεπτομερή περιγραφή των σχεδίων προγράμματος, της εποπτείας και κυρίως της οικονομικής βιωσιμότητας μιας τέτοιας σχολής. Ο στόχος θα ήταν η παροχή στις θυγατέρες των αστικών και ανώτερων κοινωνικά οικογενειών του Βόλου μορφωτικών δεξιοτήτων κατάλληλων για την οικογενειακή αλλά και την (για πρώτη φορά στα Ελληνικά χρονικά) επαγγελματική τους αποκατάσταση. Ως πρώτος διευθυντής της νέας σχολής προτάθηκε από τον Σαράτση ένας νεαρός και σχετικά άγνωστος παιδαγωγός, ο εικοσιοχτάχρονος Αλέξανδρος Δελμούζος. Η εισήγηση Σαράτση έγινε δεκτή από το δημοτικό συμβούλιο (η συντριπτική πλειοψηφία του οποίου ανήκε στην αστική τάξη της πόλης) χωρίς ωστόσο να λείψουν οι έντονες αντιδράσεις από τους δημοτικούς συμβούλους Σπύρο Μουσούρη και Περικλή Αποστολίδη. Το Πρώτο Παρθεναγωγείο Βόλου ήταν πλέον ένα γεγονός!

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος είχε επιστρέψει στην Ελλάδα από την Γερμανία όπου είχε παρακολουθήσει έναν κύκλο παιδαγωγικών σπουδών μόλις μερικούς μήνες πριν προταθεί από τον Σαράτση ως διευθυντής του νέου Παρθεναγωγείου. Γεννημένος στην Αμφισσα κάπου το 1880, είχε σπουδάσει στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών και από εκεί έφυγε για μετεκπαίδευση στη Γερμανία, όπου ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το νεοτερίστικο, φιλελεύθερο κλίμα της Ευρώπης. Αυτό το κλίμα προσπάθησε να μεταφέρει στην Ελλάδα μέσα από μια σειρά άρθρων του για το γλωσσικό ζήτημα (την κρατική επιβολή μιας τεχνητής, αρχαίζουσας γλώσσας, της καθαρεύουσας, στην Ελληνική κοινωνία στο όνομα του γλωσσικού εξελληνισμού και γλωσσικής ομογενοιοποίησης της χώρας και επανασύνδεσης της με ένα μακρυνό, ρομαντικό παρελθόν). Ο Σαράτσης γνώρισε το Δελμούζο μέσα από αυτά τα άρθρα καθώς και με τη μεσολάβηση του καθηγητή Νικόλαου Πολίτη και κάπως έτσι του έγινε η πρόταση να αναλάβει διευθυντής στο νέο Παρθεναγωγείο.

Σε αυτό το σημείο θα αναφέρουμε μερικές από τις εκπαιδευτικές καινοτομίες που εισήγαγε το δίδυμο Δελμούζου-Σαράτση στο Παρθεναγωγείο, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του στις 10 Οκτωβρίου του 1908. Ως προς τα πρακτικά ζητήματα λειτουργίας του, το Παρθεναγωγείο δεν εφάρμοσε το Δημόσιο/Κρατικό πρόγραμμα σπουδών που εφαρμόζονταν στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης αρρένων αλλά στηρίχτηκε αποκλειστικά στο πρόγραμμα που σχεδίασαν οι Δελμούζος-Σαράτσης καθώς και οι εκπαιδευτικοί που προσελήφθησαν. Δεν υπήρχαν φραγμοί στην προαγωγή των μαθητριών στις επόμενες τάξεις και δεν ίσχυε το κλασικό βαθμολογικό σύστημα ή το σύστημα απουσιών των άλλων σχολείων.

Ο στόχος του Δελμούζου ήταν η διαμόρφωση “ηθικών και αυθύπαρκτων χαρακτήρων” με επιμονή στην καλλιέργεια της αυτενέργειας και της προσωπικής ευθύνης. Ενας άλλος κεντρικός στόχος ήταν η πρακτική ωφελιμότητα και εφαρμοσιμότητα της παρεχόμενης γνώσης και γι’αυτό το λόγο δόθηκε μεγάλο βάρος στη Φυσική αλλά και στα φυσιογνωστικά μαθήματα (π.χ. βοτανική). Για τον ίδιο λόγο, ο Δελμούζος ήθελε οι μαθήτριες του να έχουν άμεση επαφή και εκτίμηση του Φυσικού Κόσμου που μας περιβάλλει οργανώνοντας συστηματικά περιπάτους και εκδρομές αλλά και δίνοντας έμφαση στις κηπουρικές εργασίες. Να αναφέρουμε εδώ πως για πρώτη φορά στην ιστορία της Ελληνικής εκπαίδευσης χρησιμοποιήθηκαν στη διδασκαλία προπλάσματα σκελετών ζώων και ανθρώπων καθώς και στοιχειώδη εργαστήρια Φυσικής και Χημείας. Παρόμοιες σκοπιμότητες εξυπηρετούσε και το μάθημα της Γεωγραφίας, που στόχο είχε να φέρει τις μαθήτριες σε επαφή όχι μόνο με την πολιτική και τις κοινωνίες άλλων χωρών αλλά και με το περιβάλλον τους (χλωρίδα, πανίδα). Τέλος, πάντα με βάση τον ίδιο στόχο της εφαρμοσιμότητας της γνώσης, ο Δελμούζος έδωσε έμφαση και στα οικοκυρικά μαθήματα. Ο ίδιος δεν είχε αυταπάτες. Γνώριζε πως αν όχι όλες, τουλάχιστον η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητριών του θα παντρεύονταν μέλη της αστικής κοινωνίας της πόλης με σκοπό τη δημιουργία οικογενειών στα πλαίσια του τότε κοινωνικού ρόλου μιας γυναίκας.

Το πιο κορυφαίο, το πιο σημαντικό, το πιο ριζοσπαστικό και το πιο ανατρεπτικό στοιχείο του προγράμματος σπουδών του νέου Παρθεναγωγείου όμως ήταν η γλώσσα: η διδασκαλία γίνοταν αποκλειστικά στη νέα Ελληνική. Ήταν ίσως η πιο σημαντική απόφαση που έλαβε ο Δελμούζος από την αρχή: η στροφή από τον ψευτοκλασικισμό και την αρχαιοπληξία που ταλαιπωρούσε (και ταλαιπωρεί) τη μέση εκπαίδευση στο παρόν, το σύγχρονο άνθρωπο, το σύγχρονο κόσμο, τα προβλήματα του και τις προκλήσεις του. Η πραγματοποίηση αυτού του στόχου έγινε με την τοποθέτηση του μαθήματος των Νέων Ελληνικών ανάμεσα στα πρώτα στο πρόγραμμα σπουδών και τον περιορισμό της διδασκαλίας της νεκρής Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας στη μία ώρα την εβδομάδα. Για πρώτη φορά στην Ελληνική επικράτεια διδάχτηκαν στη μέση εκπαίδευση τα κείμενα των Αρχαίων Ελλήνων κλασικών σε νεοελληνική μετάφραση, όπως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου και η Αντιγόνη του Σοφοκλή.

Οπως είναι αναμενόμενο, με τις καινοτομίες του ο Δελμούζος έφερε την υπερσυντηρητική νεοελληνική κοινωνία στα όρια της. Οι αντιδράσεις δεν άργησαν να εμφανιστούν. Ενας από τους πρώτους εκφραστές υπήρξε ο εκδότης της εφημερίδας του Βόλου “Κήρυξ” Δημοσθένης Κούρτοβικ. Οι κατηγορίες πάμπολλες: “μαλλιαρωσύνη”, “συμφυρσμός γλωσσικών γούστων και προσωπικών εκτιμήσεων” αλλά και “διαίρεσις της πόλεως εις αριστοκράτας και πληβείους”.

“Δημιουργήτε πρότυπον και πρωτότυπον εν όλη την οικουμένη παρθεναγωγείον, κατά τερατώδη τρόπον διευθυνόμενον από έναν νεανίαν (...) δια να διδάξη πως πρέπει να γίνουν οικοκυραί και πως πρέπει να γίνουν μητέρες…. Ελληνίδες διδαχθείσαι μέχρι τούδε την λογικήν ελληνικήν γλώσσαν, εμπιστευθείσαι προς τελειοποίησιν αυτής εις ένα απόστολον του μαλλιαρικού φρενοκομείου”.

Η επίθεση του Κούρτοβικ εναντίον του Παρθεναγωγείου συνεχίστηκε τα επόμενα 3 χρόνια αλλά δεν κατάφερε να πετύχει τη διακοπή της λειτουργίας του. Αυτή συνέβη μόνον όταν στο μέτωπο προστέθηκε ένας άνθρωπος που μέχρι τότε είχε μείνει μακρυά από το θέμα: ο επίσκοπος Δημητριάδος Γερμανός Μαυρομμάτης.

Γεννημένος (άγνωστο πότε) στα Ψαρά, ο Μαυρομμάτης ήταν διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάστηκε μεταξύ άλλων και ως ιεροκήρυκας, μέχρι την εκλογή του στον επισκοπικό θρόνο του Βόλου. Τα πύρινα δημοσιεύματα του Κούρτοβικ που πολλές φορές αναδημόσιεύτηκαν και σε άλλες εφημερίδες της Θεσσαλικής πόλης όπως στην “Η Θεσσαλία” και στον “Ο Πρόμαχος” προέτρεψαν τον Μαυρομμάτη να προβεί σε εφνιδιαστική επίσκεψη στο Παρθεναγωγείο στις 10 Φεβρουαρίου με σκοπό να παρακολουθήσει τα μαθήματα της φιλολόγου Πηνελόπης Χριστάκου. Τέτοιες επισκέψεις δεν ήταν ασύνηθες φαινόμενο αλλά ήταν ασύνηθες να πραγματοποιηθεί από έναν επίσκοπο. Ο Μαυρομμάτης μπήκε στο Παρθεναγωγείο από την πίσω πόρτα για να παρακολουθήσει τα τεκτενόμενα. Το πρώτο σοκ το πήρε από την απουσία πρωινής προσευχής στις αίθουσες διδασκαλίας. Το δεύτερο, όταν η Χριστάκου αρνήθηκε να ασπαστεί το χέρι του και περιορίστηκε σε απλή χειραψία. Και το τρίτο όταν η Χριστάκου, σε σχετική παρατήρηση του Μαυρομμάτη γιατί δεν τον ασπάστηκε απάντησε πως τέτοιες τυπικότητες είναι υποκρισία και φαρισαισμός. Ο Μαυρομμάτης μάλιστα κατηγόρησε την Χριστάκου πως μετά την αναχώρηση του εκφράσθηκε για το πρόσωπο του με χυδαίες και ανάρμοστες εκφράσεις μπροστά στις μαθήτριες του σχολείου.

(Παρενθετικά να αναφέρουμε εδώ πως ο Δελμούζος δεν κατήργησε το μάθημα των Θρησκευτικών, το οποίο διδάσκονταν κανονικά όπως και στα υπόλοιπα σχολεία μέσης εκπαίδευσης).

Η επεισοδιακή επίσκεψη Μαυρομμάτη αποτέλεσε την αρχή του τέλος του Παρθεναγωγείου. Τα πύρινα άρθρα του Κούρτοβικ πολλαπλασιάστηκαν ενώ στο χορό μπήκε και ο θρησκευτικός σύλλογος “Οι Τρεις Ιεράρχες” με μεγάλη δύναμη στην κοινωνία του Βόλου ο οποίος κατήγγειλε πως στο Παρθεναγωγείο “διαστρεβλώνονταν” η ελληνική γλώσσα και διδασκόταν “η περιφρόνησις και ασέβεια προς τον ιερόν ορθόδοξον κλήρο”. Ο βουλευτής Βόλου Νικόλαος Μπουφίδης έφερε το θέμα στο Ελληνικό Κοινοβούλιο ενώ αποκορύφωμα των αντιδράσεων υπήρξε το παλλαικό συλλαλητήριο εναντίον του Παρθεναγωγείου που πραγματοποιήθηκε στο Βόλο στις 2 Μαρτίου του 1908. Την ίδια μέρα, το δημοτικό συμβούλιο αποφάσισε την άμεση παύση της λειτουργίας του σχολείου. Ο Δελμούζος τέθηκε σε διαθεσιμότητα ενώ ο υπουργός Δικαιοσύνης έδωσε εντολή για τη διενέργεια ανακρίσεων. Η υπόθεση έπερνε πλέον το δρόμο της Δικαιοσύνης.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Λόγω των Βαλκανικών πολέμων η δίκη των υπευθύνων του Πρώτου Παρθεναγωγείου Βόλου διεξήχθη μόλις το 1914 στο Ναύπλιο και πέρασε στην ιστορία ως “Τα Αθεικά του Βόλου”. Συχνά αναφέρεται και ως η Ελληνική “Δίκη των Πιθήκων”, κατά αναλογία της “Δίκης των Πιθήκων” που διεξήχθη 10 χρόνια αργότερα στις ΗΠΑ με αφορμή τη διδασκαλία του Νόμου της Εξέλιξης των Ειδών μέσω της Φυσικής Επιλογής. Ο λόγος είναι πως στο κατηγορητήριο συμπεριλήφθη η “κατηγορία” πως στο Παρθεναγωγείο οι μαθήτριες διδάσκονταν την Δαρβινική Εξέλιξη:

“Κατά διαφόρους εποχάς από του Σεπτεμβρίου 1908 μέχρι τέλους Μαρτίου 1911 προσεπάθησαν διά ζώσης, διά διδασκαλίας και δι εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προσηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα, τουτέστι την αθεΐαν, με τα οποία ενεργούμενα είναι ασυμβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως, διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει Θεός... ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων, ότι ο Θεός είναι ένα αγγούρι, η πατρίς πόρνη και στρίγγλα μητριά και η θρησκεία μαστρωπός”

Να σημειώσουμε εδώ πως η διδασκαλία του νόμου της Εξέλιξης των Ειδών δεν είναι σίγουρο πως είχε πράγματι τελεστεί στο Παρθεναγωγείο. Αν και κομμάτια του μνημειώδους έργου του Δαρβίνου είχαν μεταφραστεί στην νεοελληνική από τα τέλη του 19ου αιώνα, μόλις το 1915 μεταφράστηκε από τον Νίκο Καζαντζάκη το έργο του “On the origin of Species”.

Η δίκη πραγματοποιήθηκε από το διάστημα 16 ως 28 Απριλίου του 1914. Πέραν των Δελμούζου και Σαράτση υπήρχαν συνολικά άλλοι 10 κατηγορούμενοι. Η απόφαση υπήρξε αθωωτική για όλους τους κατηγορούμενους αν και όχι ομόφωνη. Παρά την αθώωση, ο σκοπός όλων όσων είχαν εναντιωθεί στο Παρθεναγωγείο είχε επιτελεστεί. Η λειτουργία του Παρθεναγωγείου είχε πλέον διακοπεί οριστικά. Η προσπάθεια για ριζική αναμόρφωση της Ελληνικής Εκπαίδευσης, η προσπάθεια να συνδεθεί το νέο Ελληνικό κράτος μέσω της εκπαίδευσης με τον σύγχρονο κόσμο και τις απαιτήσεις του είχε αποτύχει.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος παρέμεινε ένας φιλελεύθερος μεταρρυθμιστής μέχρι το τέλος της ζωής του, στις 10 Δεκεμβρίου 1956.

blemilo.com